Symposium op 10 september 1999 in de fabriekshal van Kon. Ten Cate te Almelo
Organisatoren: Nederlands Architectuurinstituut (NAi), Provincie Overijssel, Gemeenten Almelo en Enschede en Architectuurcentrun Twente.
Jörg Dettmar hield als projectleider van de ontwikkeling Emscherpark in het Ruhrgebied een voortreffelijk verhaal met veel emotie; het absolute hoogtepunt van het symposium. In onbruik geraakte staalfabrieken, kolenmijnen, gashouders hebben functies gekregen als huisvesting voor nieuwe bedrijvigheid, als blikvanger met speciale belichting, als ornament in de nieuwe natuurlijke omgeving. Droom wordt waarheid als de mensen weer trots worden op hun nieuwe leefomgeving, waarin de verlaten complexen een rol vervullen. Mark Linneman (NL Architects) relativeerde de betekenis van de ontwikkeling in het Ruhrgebied voor Twente: “Bij ons is alles kleiner, minder van waarde en sloopbaarder”. Hij heeft leiding gegeven aan een groep van studenten/jonge architecten (Duitsland, Italië, Nederland, Port ugal) die hun opvattingen omtrent het Ten Cate terrein in Almelo of Groot Roombeek in Enschede hebben geuit. Emscherpark; maar inderdaad: veel kleiner. De Twentse maat werd goed inhoud gegeven door Lucia S. Douwes Dekker-Koopmans, de dochter van een “dwarse” Hengeloër, die op een goede dag medio jaren 80 het Dikkers-terrein opkocht als hobby. Het terrein is in min of meer oorspronkelijke staat omgevormd tot een bedrijfjespark. We zijn bij Dikkers geweest met de bus. Een voormalige staalgieterij –bijvoorbeeld- is aan de buitenkant opnieuw beplaat en staat klaar voor een nieuwe bestemming intern. Het écht instandhouden en tonen van het gebouw was financieel (nog) niet mogelijk, maar de oude muren zitten er nog onder. Het échte is er nog wel, alleen verstopt. Willem Wilmink zei in zijn bijdrage hierover dat een nagebouwd huis nooit meer het échte huis zal worden. Geschiedenis hoort alleen maar bij het werkelijke. Voor de rest is het dan nep. Riek Bakker onderstreepte in haar bijdrage vooral dat je de tijd moet nemen om te onderzoeken wat de waarde –vooral emotionele- is van een oud gebouw, een gebied. Op basis van een algemeen ervaren emotie kun je een nieuwe bestemming met draagvlak waarmaken. Tijd nemen en tijd van rust organiseren en dat was eerder ook al de boodschap van Dettmar.
Nico Gerzee –Burgemeester van Haaksbergen- was dagvoorzitter. Hij deed dat met charme en op heel elegante wijze.
Jan Kristen (gedeputeerde van de provincie) Er is weinig romantiek rond recent industrieel verval: “Weg ermee!” Naderhand is dan niets meer overgebleven dan een naam op een straatnaambordje….. Dat is jammer. Hij stelt dat er een vruchtbare confrontatie moet plaatsvinden tussen kunst, historie, economie, volksgevoel. De provincie zoekt samenwerking met het Architectuurcentrum Twente om “er iets moois van te maken”. Zijn slogan was: Sterke steden en een Vitaal platteland.
De Emscher was begin deze eeuw een riviertje. In de jaren van groei en bloei van het Ruhrgebied werd de rivier volledig gekanaliseerd en gebruikt als open riool voor de industrie in de regio. Dat moest ook wel, want vanwege de steenkoolwinning daalde het hele gebied bij Oberhausen in tientallen jaren ca 35 meter. Dan kon je geen ondergrondse buizen aanleggen! De Emscher wordt weer een riviertje; anders dan het was; de terugbouw is een illusie, maar met nieuwe waarden. Met die 35 meter daling is het gebied een polder geworden, die met bemaling op peil wordt gehouden. Herwaardering van de Emscher is belangrijk voor het Ruhrgebied, want dat gebied heeft geen historie, anders dan industrie. Industrie is de enige échte identiteit van het gebied. Daarvoor (vorige eeuwen) waren er zwijnenhoeders…… Terugbrengen in een enigszins oude staat vergt naar verwachting ca 10 mld DM. Ongelooflijk veel! De ineenstorting van de economie in het Ruhrgebied leverde heel veel massieve hectaren gebouwen van staal en beton op. Hoe werk je daarmee; wat kan daarmee. Volgens de ecologische balans scoort hergebruik het best. Maar hoe? De basis van de oplossing ligt in het winnen van tijd om vast te stellen wat het best past. In het Ruhrgebied praat je over een afnemende bevolking van 6.2 mln in 1955 tot 4.5 mln in 2015. Herbestemming is lastig (anders dan bij ons). In het Emscherpark (800 km2 met ca 2.5 mln inwoners) speelt de situatie dat in Gelsenkirchen 10.000 ha fabrieksterrein niet meer te gebruiken is en ervoor is gekozen om de natuur dit gebied te laten veroveren: van grauw naar groen. Het project van het Emscherpark omvat 30 projecten. In de afgelopen 10 jaar is daarin het bedrag van ca 1 mld DM ingebracht; Veel geld vanuit de het Land Nordrhein-Westfalen; veel vanuit de EG. * Duisburg 25 ha staal en beton in een park. Enkele toepassingen: klimwanden; duiken in gasoneter en innkelders; tentoonstellingshallen in de zomer. Alles hoeft niet perfect: “Perfektion iβt ziemlich langweilig” * Gelsenkirchen Overkapte hal met veel bedrijfjes. Op het dak zonnecellen. Die zonnecellen leveren stroom en vormen een historische binding met de steenkool uit het verleden, die ook stroom leverde. Al die zonnecellen trekken weer eigen high-tech bedrijvigheid aan; de toekomst staat voor de deur. Bruggen ontsluiten de de oude terreinen. De randen van de nieuwe industrieterreinen worden aantrekkelijk gemaakt. Gebleken is dat bedrijven graag gehuisvest zijn in “mooie” omgevingen. * De heuvels Ergens in het Emscherpark ligt de hoogste heuvel van 80 meter. De heuvel is geaccentueerd door landbouwkundige fanasie van kleuren van gewassen en grond en wegen, met de top van de heuvel als centrum. Kunst op enige hectaren in kleur (en geur?). Op een andere heuvel was een modern kunstwerk gebouwd. Passend in de omgeving en toch gek! De bewoners zijn er trots op geraakt! * Uniciteit Een heideveld met middenin een enorme sculptuur van een mes dat omhoog snijdt! * “Buurmans tuin is altijd groener” De bruinkoolgroeve of de afgesleten kolenberg die dicht bij huis afschuw oproepen. In Amerika en in Zwitserland worden de Painted-Desert in Arizona en de gletsjergroeven bewonderd op vakantietrips. De spreker gaf aan dat de grootste kunst is om NIETS TE DOEN. Organiseer de tijd om kwaliteit aan te trekken die leidt tot de beste oplossing voor een gebied, een gebouw, een complex. De natuur vult ondertussen zelf in en de resultaten zijn toeristisch te vermarkten. Terug naar de natuur midden in de stad. Hij noemde de parallel met de Peruaanse pyramiden. Je mag overal komen en overal aankomen. Volgens hem dé tegenstelling (ik denk de anti-dope) voor de Verdysneysering van Europa.
Linneman beschreef de resultaten van een workshop waaraan studenten en beginnende architecten hebben deelgenomen. Een 11-tal projecten presenteerde hij. Hieronder een heel korte schets, die door de snelheid van presentatie onvolledig is. (1) Herning Stuben (D): Reclaim the factory Doelgroep ouderen, die op het Ten Cate terrein met een hoog service-niveau, heel veel dingen kunnen doen. (2) Mateo Constanzo (I): The fat of the land Uitgangspunt is dat Nederland plat is. De ontwerper maakt een berg op het Ten Cate terrein, gevuld met alle vervuilde grond uit Twente. Je kunt er skiën, zonnen, rollerskating, etc. Maak iets bijzonders! (3) Julia… (..): Een inrichting van het Ten Cate terrein voor jongeren. kunst; tuin met papegaaien; computer-games-meetings; winkel; half-pipe voor skate-boarding; camping voor de jongeren (4) Paulo Anau Rodriques (Port): Industrial estate Thema ging over de groen-vingers van Almelo. Elk van die vingers heeft een geheugen, een eigen landschap, een eigen experiment. Het Tencate complex is het eind van zo’n vinger. (5) Nick Nguyen (NL) Uitgangspunt is dat het industrieel erfgoed van Ten Cate geen waarde (meer) heeft. Hoe kom je er mooi vanaf; idee met een bombardement. Een ritueel sloopplan met implosies: 01.01.2002……………boem! (6) Mark Marligh (NL) …….. iets met koeien en spreuken…. (7) Tomaso Arcangioli (I): Risk Twente Uit Rome: waar hebben jullie het over met verkeer, vervuiling, ruimte???? Speelbord (vgl monopoly, maar anders) (8) Stefanie Weninghaus (D) en Jennifer Erdelmeijer (D) Zij ontwierpen een plan voor Groot Roombeek. Een weefsel in een schilderij; schering en inslag; textiel-historie. (9) Lorenzo Gastagnoli (I): Park 2 Een “te gek” plan met alle streek-eigen elementen op halve schaal. Mensen, parken…. (10) Angela Jakubovski, Frank Otto, Christel van Gemeren (D): The jelly project Textielverleden; mix van groen en stedelijk: grenspositie in Euregio; historie; politiek (wel heel veel….) (11) Inke Fruhling fraaie beeldprojecties; waard om op te vragen; gedurende symposium steeds zichtbaar Linneman trok conclusies. Niet direct naar aanleiding van de gepresenteerde 11 projecten, maar eerder in vergelijking met Duitsland. Thema’s:
• In Duitsland (Ruhrgebied) zware industrie met “blikvangende gebouwen” ; in Twente lichte industrie met minder opvallende monumenten
• In Ruhrgebied neemt de bevolking af; In Twente neemt de (industriële) ruimte-behoefte toe
• Architectonische en historische waarde van pand nagaan; vaak 1 verdieping; sloopbaarheid groot; zakelijke waarde, publieke waarde
Bij de herinrichting van de Wilhelminapier in Rotterdam is heel veel tijd gaan zitten in het ontdekken wat de waarden zijn rondom die lokatie. Na noeste arbeid van van gesprekken en onderzoek was het kenmerk van die plek dat heel veel Nederlanders daar hun familie en vrienden ooit hadden uitgezwaaid naar o.a. Amerika. Het hoofdkantoor van de HAL zat er. Ieder heeft wel iets met die pier. Daarop is vervolgens de herinrichting gebaseerd. Een dergelijke noeste arbeid is thans nodig voor het Ten Cate terrein en daarop is ook de planvorming van de Bamshoeve in Enschede gebaseerd. De basis voor een kwaliteitsproject is gelegd. Vervolgens komen de vragen of we het écht willen doorzetten en of we het kunnen waarmaken in de exploitatie (coalities, partners). Er is veel hardware. De crux is of we voldoende org-ware kunnen mobiliseren.
Lucia S. Douwes Dekker- Koopmans (zakelijk leider EMGA-complex in Hengelo) Korte spontane inleiding door de dochter van de man die midden jaren 80 thuiskwam met de mededeling dat hij het leegstaande Dikkers-terrein met opstallen had gekocht (ooit fabricage van afsluiters en kleppen). Op de vraag van moeder wat hij daar mee wilde, antwoordde hij dat dat voor later was om wat te schoffelen, verven en timmeren. Inmiddels ruim 10 jaar later en fl 18 mln investering is in de marge van het Hengelose bestemmingsplan een bedrijfsverzamelterrein ontstaan met school, kinderdagverblijf, kunstuitleen, centrum culturele vorming, opleidingen kantoorsimulaties, ROC, Riagg “Het Dikkershoes”, sport en spel (Bengelrjes dorp), opslag voor diverse bedrijven, eetwinkeltje, maquettebouw, e.a. Mevr Douwes Dekker is strijdbaar en is mede-initiatiefnemer in een Publiek-Private-Samenwerking met haar bedrijf (de Exploitatiemaatschappij Groot-Ammers EMGA bv), Stork nv, Van Wijnen Groep nv/Amstelland Vastgoed bv en de gemeente Enschede. De “position paper ”Hart van Zuid” werd uitgereikt.
Wandeling langs de verschillende bedrijvigheden. Het beeld is dat opstallen op het Dikkers-terrein bewoonbaar zijn gemaakt en dat er bedrijvigheid is ondergebracht. Het behoud van historisch erfgoed stond niet bovenaan de agenda. De kwaliteit van de panden is - zeker uit architectuur-ogpunt – beperkt, maar ze zijn in elk geval bewaard gebleven en geven voor bedrijfjes een overdekt, waterdicht, verwarmd onderkomen. De voormalige staalgieterij is aan de buitenkant beplaat en ziet er –min of meer- modern uit in afwachting van een toekomstige bestemming (als overdekte markt). De initiatiefnemer EMGA heeft enig venture-kapitaal en vertrouwt op een profijtelijke afloop. De gemeente Hengelo zal hiervoor respect moeten hebben. Particulier initiatief is gesprongen in een gat dat de overheid heeft laten vallen.
Bij terugkomst in Almelo was in de discussie-ronde een opmerking dat de gebouwen van het voormalige Dikkersterrein wel met weinig historisch besef bewaard waren gebleven. De vraagsteller had objectief gelijk. maar volgens mevr Douwes Dekker had ze dan een veelvoud van de fl18 mln nodig gehad en met de onzekerheid van de bestemmingsplannen was dat ondenkbaar geweest. Ze kreeg daarin bijval van de aanwezigen.
Discussie Discussie in panel-vorm, waaraan sprekers + Dick Buursink en zijn Almelose collega deelnamen. Constructieve opmerkingen gemaakt, die de verhalen ondersteunen en vooral ook het enthousiasme van Jörg Dettmar omarmen.
Willem Wilmink Wat opviel was zijn stelling dat een pand historie met zich meedraagt. Een verhaal over huizen in Amsterdam uit de 16de eeuw was volgens hem “leeg”, vergeleken met verhalen over dezelfde huizen nú. Dat is logisch, want het huis heeft sedertdien 400 jaar “ervaring” opgedaan. Dat zit in het huis, in de steen, in het hout. Een nagebouwd “oud” huis is helemaal niks; al lijkt het nog zo goed. Hij las voorts voor uit eigen werk. Dat was heel mooi, maar natuurlijk wat los van het onderwerp van de dag.