Om 19.40 uur opent Peter van Roosmalen, coördinator bij het Architectuurcentrum Twente, de bijeenkomst door de aanwezigen, die in grote getale zijn opgekomen, welkom te heten.
In de programmering 2015 zal het architectuurcentrum onder de noemer “na werktijd”, aandacht besteden aan het structureel herbestemmen van leegstaande en leegkomende gebouwen.
Vanavond gaat het over kerken, een zeer actueel thema zoals ook de uitvoerige perspublicaties van de afgelopen dagen aangeven. Met zo’n 100 bezoekers is deze avond meer dan goed bezocht. Letterlijk alle stoelen zijn bezet.
Na deze avond kent “na werktijd” nog een tweetal thema-avonden. Op 9 april wordt stilgestaan bij hergebruik en herbestemming van leegkomende boerderijen en op 18 juni zijn leegstaande scholen aan de beurt.
Peter geeft aan dat het jaarprogramma van het Architectuurcentrum Twente in 2015 voorziet in 6 informatie- en debatavonden volgens de DWDD-formule (eind maart de eerste editie met als onderwerp: de Fiets). Het programma “smalle beurzen/kleine huisjes” beloofd ook een highlight van het jaarprogramma te worden. Natuurlijk wordt in het kader van talentontwikkeling ook dit jaar weer een podium geboden aan jonge ontwerpers. Indien onder de aanwezigen kennis is van en over “high-potentials” wil Peter graag daarvan op de hoogte worden gebracht.
Peter geeft aan dat het Architectuurcentrum Twente alleen kan bestaan dankzij subsidiënten (gemeente Enschede, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie) ,sponsoren (architectenbureau’s , woningbouwverenigingen, bouwbedrijven, projectontwikkelaars , leveranciers) en donateurs.
Ieder jaar wordt het lastiger om de eindjes aan elkaar te knopen. Peter roept de aanwezigen op donateur te worden van het Architectuurcentrum Twente.
(zie ook : www.architectuurcentrumtwente.nl)
Helaas heeft Egbert Hoogenberk, architect en betrokken bij de Taskforce Toekomst Kerkgebouwen zich te elfder ure moeten afmelden vanwege ziekte. In architect Ronald Olthof (LKSVDD-architecten te Hengelo) is echter een zeer goede vervanger en ervaringsdeskundige gevonden.
Ronald heeft de kerk van Haarlo (Achterhoek) verbouwd tot eigen woning en de voormalige ‘ t Heilig Hart van Jezuskerk in Hengelo tot Sint Plechelmusschool. Beide projecten zijn bekroond met architectuurprijzen.
Moderator Evert Jan Krouwel krijgt het woord. Evert Jan is o.a. docent herbestemmen en transformeren aan de HAN (Hogeschool Arnhem Nijmegen) , voorzitter van de Erfgoedcommissie van de gemeente Hof van Twente en adviseur op het gebied van ruimtelijke kwaliteit en procesmanagement. De kernvraag van vanavond: “hoe ga je op een fatsoenlijke manier om met kerken die hun oorspronkelijke functie hebben verloren of gaan verliezen”. De actualiteit is duidelijk, het item is “hot”, met veel publiciteit tot gevolg.
Allereerst stelt Evert Jan de gastheer van vanavond voor, architect Gooike Postma, eigenaar van het bureau Groothuis+Postma dat al vele jaren in de voormalige Bethlehemkerk is gevestigd.
Gooike Postma verteld dat de kerk in 1933/34 gebouwd is, en dat de hervormde Gemeente in 2001 besloot dat de kerk zijn oorspronkelijke functie zou verliezen, waarna het architectenbureau zijn intrek nam in het gebouw. Het is een heerlijk gebouw voor een architectenbureau, de noodzakelijke aanpassingen zijn respectvol en subtiel uitgevoerd.
Helaas heeft Gooike Postma moeten besluiten het gebouw thans te gaan verkopen. Het aantal medewerkers is teruggelopen en per medewerker zijn tegenwoordig door de verregaande automatisering minder m2’s nodig, de ruimte is dus domweg te groot geworden. (voor belangstellenden: makelaar Ten Hag is de verkopende makelaar).
Leuk “weetje”: de akoestiek in het gedeelte waarin we ons bevinden is zo goed omdat direct na het lakken de plafondschroten werden ingestrooid met fijn zand.
Terug naar de probleemstelling van vanavond.
Evert Jan geeft aan dat er in oost Nederland thans nog zo’n 317 kerken in de oorspronkelijke functie in gebruik zijn. Daar blijven er in de toekomst wellicht 30 van over!. Thans sluiten er gemiddeld 2 kerken per week.
(Voor de volgende keren: nu zijn er nog ca. 64.000 agrarische bedrijven in Nderland. In 2030 zullen er dat er ca.20.000 minder zijn, en dat kunnen vast niet allemaal leuke theeschenkerijen worden.
De (basis)scholen hebben als eersten te maken met de gevolgen van de bevolkingskrimp. Ook daar ligt een grote en uitdagende opgave).
Omvang en actualiteit van de thema’s is dus onomstreden. Maar wat te doen?
Eerste gastspreker is Dirk Baalman, architectuurhistoricus en directeur van Het Oversticht. Zijn inleiding heeft de relativerende ondertitel ”laten we de kerk in het midden laten.”
De eerste vraag van Baalman is of het erg is wat er op ons afkomt.
De kwaliteit van bijv. veel agrarische gebouwen is dermate bedroevend dat van de nood een deugd gemaakt moet worden. Opschonen, slopen, is daarvoor de eerst aangewezen oplossing.
Slopen moet dan ook niet alleen vanuit een negatief standpunt benaderd worden. Een verstandig gebruik van de sloopladder M.M.U.S. kan veel goeds brengen.
1). Monumenten sloop je niet. Daar moet een nieuw programma in.
2). Waar de Markt van houdt, sloop je ook niet. Ook hier moet een nieuw programma in.
3). Waar Uitstel redelijkerwijs mogelijk is, zoeken naar een tijdelijke (2-5 jaar) invulling
4). Rest Slopen.
Tijdelijke invulling kan groepen nomaden opleveren die van leeg gebouw naar leeg gebouw “hoppen”, hetgeen soms slechts uitstel van executie (sloop) betekent.
Tijdelijke invulling betekent ook een prijsdrukkend effect op de permanente m2’s
Een goed gebruik van sloopladder maakt het zeer noodzakelijk dat het monumentenbeleid op orde is (en daar mankeert het nogal eens aan)
Boekwaarde is niet relevant. Het gaat over “boek”, papier dus, en niet over het gebouw. Het gaat meestal ook over boeken van een ander (de geherwaardeerde boekwaarde van banken of ontwikkelaars bijv.)
Slopen heeft vaak ten onrechte een negatieve bijklank. Slopen is ook het vergaren van nieuwe, te hergebruiken grondstoffen.
Aan de hand van een kaartje waarop het werk van de bekende Twentse kerkarchitect Sluijmer is ingetekend laat Baalman de omvang van de opgave nog eens zien.
Algemeen geldt: Gebouw = Vastgoed + Ruimtelijke Kwaliteit (V + RQ).
Ruimtelijke kwaliteit is Gebruikswaarde + Belevingswaarde + Toekomstwaarde.
Gebouwen vragen om na te denken waar je mee bezig bent. Begrijp de historie en de ruimtelijke kwaliteit. Dat is essentieel bij hergebruik en herbestemming.
Kerken zijn vanuit het verleden publieke, openbare ruimtes, overdekte pleinen, die niet als privaat beschouwd werden. Die rol kan nog steeds worden vorm gegeven.
Met creativiteit zijn m.b.v. bestaande elementen nieuwe constructies en vormen te maken.
N.a.v. een vraag merkt Baalman op dat het Oversticht (als uitvoerder van welstandstoezicht in een aantal gemeenten) , altijd probeert om met een oorspronkelijke blik naar de opgave te kijken en dat er altijd gestreefd wordt naar goede afwegingen. In dat verband zouden gemeenten er goed aan doen om af te stemmen of kerkgebouwen de religieuze bestemming kunnen houden t.b.v. andere kerkgenootschappen (zodat nieuwbouw daarvoor niet nodig is). De doorzettingsmacht van gemeenten zit in de aanwijzing van de bestemming. Anderzijds is handhaving van de kerkelijke/religieuze bestemming een beperking voor andere doelen.
Uit de zaal wordt aangevuld dat een kerkgebouw een culturele waarde vervult waaraan ook een culturele bestemming gegeven kan worden.
De discussie over het gemakkelijk afgeven (of niet) van een sloopvergunning levert de vaststelling op dat een kerk als gebouw hoort bij een stads- of dorpsgezicht, onafhankelijk van de bestemming.
Vervolgens gaat architect Ronald Olthof (LKSVDD-architecten te Hengelo) in op enkele geslaagde transities van kerkgebouwen. Ronald heeft het kerkje van Haarlo in de Achterhoek gekocht en vervolgens (met veel eigen inzet) verbouwd tot het eigen woonhuis.
Als architect heeft Ronald Olthof de transitie van een leegstaand kerkgebouw in Hengelo (oorspronkelijk, 1955, van de hand van architect Sluijmer, geen monument, ontwikkelaar wilde sloop en appartementen ter plaatse) tot (Dalton)basisschool op zijn naam staan. (project is winnaar van de gouden piramide in 2010)
Om de herbestemming van leegkomende kerken tot een succes te maken is samenwerking en vroegtijdig overleg met velen een absolute noodzaak. Zo is de ervaring van Ronald. Ga praten met het kerkbestuur, de omgeving, de gemeente, de monumentencommissie.
Met creativiteit en overleg is er op het gebied van bouwregels best nog wel veel mogelijk.
Het creëren van draagvlak is zeer belangrijk, daar moet je absoluut niet bang voor zijn.
Betrek de buurt bij het gehele proces.
Van oudsher heeft de kerk een ontmoetingsfunctie. Dat kan ook in een andere vorm voortgezet worden (bijv. een dorpshuis of poppodium)
Bij het begin van de plannenmakerij moet je je afvragen wat je in stand wilt houden, wat doet recht aan het bestaande gebouw.
Bij met name een woonbestemming is de poging tot maximalisatie een valkuil (zo veel mogelijk appartementen realiseren, bijv.)
De fysiek herbestemming gaat van binnen naar buiten. De nieuwe functie wordt primair aan de binnenkant vorm gegeven. Herbestemming heeft echter ook altijd een effect op de buitenzijde, veelal het verbeteren van de daglichttoetreding, en op de directe omgeving (terreininrichting) van het kerkgebouw. Respectvol omgaan met het bestaande is daar het sleutelwoord.
Ook is het de moeite waard om te onderzoeken of naast de nieuwe hoofdfunctie na herbestemming, nieuwe nevenfuncties mogelijk zijn. Dergelijke nevenfuncties kunnen de exploitatie van het gebouw in zijn nieuwe hoedanigheid verlichten.
Overigens zijn er m.b.t. de exploitatie diverse subsidiemogelijkheden.
Aan de hand van een tweetal mooie presentaties neemt Ronald Olthof ons mee in beide bijzonder geslaagde projecten, die terecht beide in (architectuur)prijzen zijn gevallen.
Met name de school in Hengelo is een fraai voorbeeld van een doos-in-doos geworden, met veel kleurtoepassing.
N.a.v. een vraag van een van de aanwezigen blijkt dat het verstandig is om tevoren een goed flora- en faunaonderzoek te doen. Kerkgebouwen blijken een geliefde woonplaats van vleermuizenpopulaties.
Ten slotte gaat Walter Oude Egberink uit Haaksbergen, directeur van L&O-architecten, een bureau dat zich samen met Reliplan heeft gespecialiseerd in het herbestemmen van leegstaande kerkgebouwen, in op zijn ervaringen.
Ook uit het verhaal van Walter blijkt dat met veel vroegtijdig overleg met alle betrokkenen en met respect voor de historie van functie en ontwerp er heel veel mogelijk is.
De toepassing van zonnepanelen op daken is vaak een hele goede mogelijkheid.
Een punt van aandacht kan een aanpalend kerkhof zijn, waar meestal langjarige rechten op rusten.
Ruim na 22.00 uur bedankt Peter van Roosmalen de inleiders voor hun boeiende verhalen met een boek en de aanwezigen voor hun komst.
In de cyclus “na werktijd” zijn leegstaande boerderijen op 9 april het volgende thema.
Nader info: www.architectuurcentrumtwente.nl