Presentatie: Evert Jan Krouwel
Deelnemers: 120 deelnemers
Locatie: Het Wapen van Hengelo (vh. Verenigingsgebouw van de fa. Stork) Berfloweg 1, Hengelo
Inleidend: diapresentatie door Joris Maas
Doel van zijn inleiding is het aantonen van het transformatieproces in Hengelo van dorp tot stad. De inleiding begint met een kadastrale kaart van de gemeente Hengelo in 1821. Hengelo telt dan 3500 inwoners, waarvan 1/3 deel woont in het dorp. Tot 1850 verandert dat aantal niet. Er is nauwelijks beroepsdifferentiatie. Van industrie is geen sprake. Dat verandert in 1854 wanneer Stork zijn weefgoederenfabriek verplaatst van Oldenzaal naar Hengelo. De aanwezigheid van water en bontwevers zijn belangrijke vestigingsfactoren. De komst van het station in 1866 brengt alles in een stroomversnelling. De ruimte tussen het station en het dorp aan de noordzijde met als belangrijke as de Nieuwstraat krijgt een invulling als winkelgebied, terwijl de zuidkant van het station met als as de Industriestraat de bestemming van industrie krijgt. Dit leidt tot een omvangrijk aaneengesloten bedrijventerrein met namen als Stork, Dikkers & Hazemeijer. Zelfs de Akzo en Holland Signaal aan het Twentekanaal sluiten aan op dit industriegebied. Tot 1900 lopen arbeiders vanuit Borne en boerderijen in het buitengebied naar de fabrieken. Opvallend is dat na 1900 de eerste woonwijken gesitueerd worden rond het industriecomplex. Zo vormen Tuindorp ’t Lansink, de Berflo-es en de Nijverheid ruimtelijk gezien een ring rond het industriële hart. De cultuurhistorische waarde van het Hart van Zuid als motor van het transformatieproces is groot. Bij de planvorming van dit gebied moet de essentie van het fabriekslandschap overeind blijven door fabriekshallen te herbestemmen en uit te gaan van de bestaande infrastructuur. Een cultuurhistorische effectrapportage als variant op de MER’s is een must. Hengelo kan aan dit gebied z’n culturele identiteit ontlenen.
De Industriële Revolutie geeft een heel andere dimensie aan de begrippen tijd, tempo en toezicht. In de relatie tussen mensen verandert veel en met recht is het dan ook een revolutie. Het gebruik van machines en steeds grotere machines vraagt meer onderlinge afstemming en er is toezicht/controle nodig. Ook ontstaat een hiërarchie in de organisatie. Het is niet alleen een kwalitatieve groei; er is ook sprake van een kwantitatieve groei, b.v. in de uitbreiding van de werktijd en de omvang van de fabrieken. De vertechnifisering leidt ertoe dat mensen radertjes in machines worden en geen benul meer hebben van het totale productieproces. Er komt veel macht te liggen bij bedrijfsleiders terwijl de arbeiders geen initiatief meer kunnen tonen, niet denken en slechts een verlengstuk van de machines zijn. Kantoorpersoneel werkt gescheiden van de productiemedewerkers. Die verandering in gezagsverhoudingen vind je terug in de bouw en inrichting van fabrieksgebouwen. Waar gaan we naar toe? Door de computers veel kleinschalige bedrijfjes met individuele vrijheid / thuis werken met internet. Niet kiezen voor de Betuwelijn maar de overheid moet internet promoten.
De inleiding begint met de opmerking dat dit een treurig verhaal wordt want het complete Spanjaardcomplex in Borne is gesloopt. Zeer beeldend beschrijft de inleider de levensloop van de Joodse familie Spanjaard. Salomon Jacob, aangeduid als de God van Borne, leefde in het begin van de 20e eeuw met de arbeiders in een haat / liefde verhouding. enerzijds hard en formeel bij stakingen, anderzijds betrokken bij de mensen via de achterdeur. De familie Spanjaard ‘regeert’ Borne grillig en vrijgevig tegelijk. De bevolking keek toe in een mengeling van vrees en bewondering. In 1974 sluit de fabriek en in 1984 vindt de sloop plaats. In Borne herinnert slechts het ‘Witte Huis’ als woonhuis van de fam. Spanjaard, het badhuis en een klein deel van het kantoorcomplex aan de Spanjaardfabriek.
De inleider is projectmanager van de Westergasfabriek in Amsterdam; een cultureel manager in een park met 17 monumenten. (vnl. architect Godschalk) In ’93 vertrok het energiebedrijf en onder anderen om kraken te voorkomen kreeg het terrein een culturele bestemming met TV-shows, houseparties, commercials, kermis en atelierverhuur. Ook is in overleg met betrokken bewoners een parkachtige invulling gegeven in navolging van b.v. Parijs, waar op oude fabrieksterreinen hetzelfde is gebeurd. De bewoners hebben een keuze gemaakt uit 5 ingediende plannen. Een park met een grasveld voor manifestaties, pleinen, een café met een terras met avondzon, een kindercircus en een uitzichtspunt op de gashouder. Allerlei gebouwen hebben eerst een tijdelijke invulling gekregen, terwijl een monumenten effectrapportage werd opgesteld. Strategie is belangrijk bij de herontwikkeling van een gebied; goed weten wat je wilt. En veel communiceren is minstens zo belangrijk. Ook nadenken over een icoon in je gebied, bv. Guggenheim in Bilbao. Hengelo heeft veel potenties. Laat de kansen niet wegglippen.